Отандық тыңайтқыштың орны бөлек Егін егіп, ер емген шаруа мен диқанның бар ойы жерді құнарландыру, тыңайтқыштармен нәрлендіру. Шетелден келетін қымбат тыңайтқыштардан, көрі өзімізде өндірілетін биогумусқа соңғы кездері сұраныс артып отыр. Бүгінде дәл осы кәсіп түрімен айналысатын кәсіпкерлер қатары артып келеді. Түркістан облысына қарасты Ордабасы ауданы Боржар ауылдық округіндегі Қайнар ауылында қызыл калифорниялық құрт өсіріп, биогумус өндіретін Б.Әсембеков кәсібін дөңгелетіп отыр. Тыңнан түрен салып, ерекше кәсіп түрін дамытуға қол жеткізген кәсіпкер бүгінде басқа да өнім өндіруді жоспарлап жүр. Бұған дейін құс фабрикасының ескі қор жайында құрт өсіріп келген боса бүгінде ауқым кеңейген. Әу баста құрттарды екі ғана қорапта өсіріп бастаған болатын. Бүгінде жауынқұрт өсіретін 20 бокс бар. Жұмысшылар саны да айтарлықтай өсті. Жауынқұрттардың жемін дайындау да оңай шаруа емес. Су мен қопсытатын көңді сабанмен араластырады, онда сусымалы бауырымен жорғалаушылар жемделеді. Үлкен елекке ұқсайтын арнайы жабдықтың көмегімен тағы бірнеше жұмысшы құрттарды биогумустан ажыратады. «Бір жарым жыл бұрын екі мың шаршы метрге құрт өсірсек, қазір жиырма мың шаршы метрге жетті. Оның 15 мыңы Қайнарда болса, бес мыңы Төлеби, Қазығұрт аудандарында бөлімше аштық», – дейді Бақытжан. – Жыл сайын ол жерде бес мың текше метр, ал мұнда 10 мың текше метр биогумус өндіретін боламыз». Б.Әсембеков бұл кәсіпке қызығушылық танытқан кәсіпкерлердің саны артып келе жатқанын айтты. Ал Түркістан облысында ғана емес, Атырау, Маңғыстауда да бар. Өткен жылы құрт өсірумен небәрі жүз адам айналысса, бүгінде оның саны бес мыңға жетті. Енді олар QazVerm кооперативіне біріккен. Ол не үшін? Бақытжанның айтуынша, біріншіден, бұл, әрине, өнімді өткізу. Адамдар кооперативке қарашірік береді, ал кооператив сатып алушыларды іздеп, жеткізуді ұйымдастырады. Екіншіден, қолданыстағы заңнамаға стандарттар мен сертификаттар, ұсыныстар әзірленуде, әкімдіктерге осы саланы дамытуға қолдау көрсету, осы мақсатқа жер телімдерін бөлуге көмектесу туралы өтініштермен хаттар жолдануда. Өйткені, бұл сала Қазақстан үшін әлі жаңа, сондықтан елде вермитехнологияның дамуын реттейтін құжаттар әлі жоқ. Ал, үшіншіден, әрине, кооператив жаңадан бастаған вермифермерлерді оқытуды ұйымдастырады, қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етеді. Жыл сайын егін еге берген соң топырақтың құнарлылығы кемиді. Егер топырақтың құнарлылығын арттырса, егін, әрине, мол болады. Өкінішке орай, статистика бойынша әлемде әр 10 секунд сайын бір гектардың құнарлығы нашарлайды. Бұл өте күрделі мәселе. Соңғы ширек ғасырда Қазақстанда құнарлы топырақ мөлшері күрт азайып, көпжылдық шөптердің егіс алқаптары қысқарды, ауыспалы егіс пен бидайдың монокультурасының сақталмауы 90-шы жылдардан бері мамандардың назарында , әлі де егін шығымдылығына кері әсер етеді. Мамандар Қазақстан топырағындағы қарашірік мөлшері осы уақыт ішінде 40 пайызға – 1,6 миллионнан 255,5 мың гектарға дейін төмендегенін есептеді. Сондықтан вермикуляция бүгінде бұрынғыдан да өзекті. Биогумус диқандар арасында жоғары сұранысқа ие. Оның көмегімен мақта, бақша дақылдарынан жақсы өнім алуға болады, оны бағбандар да белсенді пайдаланады. Жылыжай кешендерінің иелері де қызығушылық танытуда. Әсіресе қазір, көшеттер өсірілген кезде бұл органикалық өнім, тиісінше, оған органикалық көкөністер өседі. Жауынқұрттардың жемін дайындау барысында оны ашытады. 60 градусқа дейінгі температурада көңде ашыту процестері орын алғана онда бактериялар, личинкалар, арамшөптер тұқымдары өледі. Айта кетейік, Бақытжанның өзі вермикациямен айналысып жүргеніне он жылдан асты. Қалдықтарды табысқа айналдыруға мүмкіндік беретін бұл тиімді кәсіп екенін дәлелдей алды. Бірақ басында көпшілік оны эксцентрик деп санады. Бүгінде әр құрт 5 теңгеден сатылуда, шаршы метріне сатып алуға болады, әрқайсысын 120 мыңнан 150 мың теңгеге дейін сатып алуға болады. Мұнда сұйық биогумус өндіреді. Биогумустың жарамдылық мерзімі жоқ. Керісінше, ол неғұрлым ұзақ сақталса, соғұрлым құнды әрі пайдалы болады. Бұл бизнестің табыстылығын дәлелдеу оңай. Шынында да, бір жылда дұрыс күтіммен құрттардың саны 100 есеге артуы мүмкін. Ең бастысы — омыртқасыздар үшін қолайлы жағдай жасау, бұл ашытылған компост және оны уақытында суару: үй ішінде — үш күнде бір рет, ашық ауада — күн сайын. Шамадан тыс ылғал құрттарға зиян келтіреді. Оның жеткілікті ылғалдылығын тексеру үшін жерді алақанға қысу керек, ол құлап кетпеуі және қатты жабысып қалмауы керек. Шамамен 15 жыл өмір сүретін біршама ұзақ өмірінде әрбір құрт 1,5 тонна қалдық өнім шығарады. Бір күн ішінде бір ересек адам өз салмағына тең органикалық заттардың мөлшерін өңдей алады. Құрттарды көкөністер мен жемістермен тамақтандыруға болады. Сондықтан бүлінген, сәл шіріген сәбіз, қырыққабат немесе алманы құрт фермалардың иелеріне сата алады. Табиғаттағы барлық нәрсе үйлесімді болуы керек. Макро және микроорганизмдер органикалық заттарды өңдеп, қарашірік түзеді. Дәл осындай табиғилық бүгінде де сақталуы керек. Ал мұнда жауын құрттары көмектеседі. Өткен ғасырда өнімділікті арттырудың ең жақсы әдісі химияландыру деп есептелді. Бірте-бірте топырақ таусылды, химиялық заттарды шамадан тыс қолдану құнарлы қабатты бұзып, экологиялық проблемалар ушыға түсті. Қазіргі заманғы биотехнологияларды пайдалана отырып, балама егіншіліктің ең перспективалы әдісі вермикультура болып табылады. Кәсіпкердің айтуынша, вермикацияға жастар да, аға буын өкілдері де қызығушылық танытуда. Мен өзім бұл мәселеде алғашқы қадамдарды жаңа бастағанда көп қателік жібердім. Ақпарат аз болғандықтан, ұсынатын ешкім болмады. Сынақ және қателік арқылы мен жаңа нәрсені көрдім. Сондықтан мен жаңа бастаған вермифермерлерге олардан аулақ болуға көмектесемін. Қазақстан орманы сирек мемлекеттерге жатады, деп атап өтті Б.Әсембеков. Орман қорының ауданы 30 миллион гектарды немесе аумақтың 11 пайызын құрайды. Биыл елді көгалдандырудың ауқымды бағдарламасы қолға алынды. Қазақстан Президенті Қ.Тоқаев «Париж келісімінің мақсаттарына жету жолдары және Қазақстанның көміртегі бейтараптығы» атты конференцияда елді көгалдандыру жоспарлары туралы айтып, 2025 жылға дейін екі миллиард ағаш отырғызуды тапсырды. Мемлекет басшысы белсенді орман өсіру көмірқышқыл газын сіңіруде маңызды рөл атқаратынын атап өтті. Бұл бастама халықаралық үлкен резонансқа ие нағыз ұлттық жобаға айналуда. Оңтүстікте терек пен қара ағаш, оңтүстік пен батыста сексеуіл, солтүстікте қайың, шырша, қарағай егу жоспарлануда. Бұл жерде жергілікті өндірушілердің қарашіріктері көмектеседі. Б.Әсембековтың айтуынша, қазір Сауд Арабиясына биогумус жеткізу бойынша келіссөздер жүргізілуде. Еліміз екі миллиард ағаш отырғызуды көздесе, онда олар 20 миллиард ағаш отырғызуды жоспарлап отыр. Ал бұл елге қарашірік көп қажет болады, өйткені оның топырағы құмды. Демек, Қазақстанда өнеркәсіптің даму болашағы жақсы. Бақытжан вермитехнологияның көмегімен болашақта елімізде жердің құнарлығын айтарлықтай жақсартуға болатынына сенімді. Бұл кәсіп қана емес, болашақ ұрпаққа деген қамқорлықпен жасалған игі іс.
